Nacht van de Verlichting

Ik had de eer om te mogen spreken tijdens de eerste Nacht van de Verlichting op 23 juni in de Waalse Kerk. Lees hier mijn bijdrage.

Goedenavond allemaal,

Ik wil beginnen met een kort citaat:
"We zien […] zonder veel moeite dat mannen en vrouwen niet op voet van gelijkheid kunnen regeren, zonder dat daardoor de vrede grotelijks in het gedrang komt. Maar genoeg daarover."

Dit zijn de laatste woorden van Spinoza’s Politiek Traktaat, zijn pleidooi voor democratie. Een werk dat hij niet kon voltooien, omdat hij overleed. Zijn biografen wijten zijn vroege dood aan tuberculose, maar ik houd het erop dat God hem strafte voor zijn betoog om vrouwen buiten te sluiten van overheidsfuncties.

Wat een prachtig initiatief van de Waalse Kerk om een Nacht van de Verlichting te organiseren, juist in het jaar waarin Amsterdam haar 750-jarig bestaan viert.

Na het geweldige feest op Ring is het nu weer even tijd voor bezinning. En waar kan dat beter dan hier, op deze plek met haar rijke geschiedenis.

Onder historici die de ideeëngeschiedenis bestuderen, is er – zoals het hoort – debat over de oorsprong en betekenis van de Verlichting.

Het zal u niet verbazen dat ik mij schaar achter Jonathan Israël die betoogt dat het zeventiende-eeuwse Amsterdam de kraamkamer van aan radicale vorm van Verlichting was.

In dat zeventiende-eeuwse Amsterdam is het een drukte van jewelste. Er wordt gesjouwd in de haven, getimmerd op de scheepswerven en onderhandeld op de beurs.

De herbergen zitten altijd vol en bier en wijn vloeien rijkelijk.

Ook boekhandels, drukkerijen, theaters en kunsthandels werd druk gepraat en gediscussieerd. Bovendien gonsde het in Amsterdam altijd wel van het nieuws. Over de wereld, over doorbraken in de wetenschap en over nieuwe denkbeelden. Alle soorten mensen en geloven, Duitsers, Vlamingen, Armeniërs, Zweden. Joden, katholieken, quakers, mennonieten, werkten en woonden door elkaar heen.

Het was in dat Amsterdam wel heel moeilijk om te blijven volharden in het geloof in één enkele waarheid en één manier van leven.

En in deze stad was er een handjevol mensen, Spinoza en andere gelijkgestemden, dat een risicovolle maar grootste onderneming begon. Ik bedoel dus niet de VOC.

Ik bedoel het intellectuele project dat tot doel had de mensheid te bevrijden van vooroordelen, bijgeloof, dogma’s en tirannie.

Een project dat de mens in staat stelde vooruitgang na te jagen: planeten te ontdekken, machines uit te vinden en ziektes te genezen.

Maar bovenal: een project dat mensen kon bevrijden.

Niet alleen van onderdrukking door kerk en overheid, maar ook van onverdraagzaamheid en het idee dat de mens gedoemd is om in vijandschap met zijn medemens te leven.

Een project dat niet repressie, maar vrijheid ziet als de weg naar een vreedzame samenleving.

Helaas moeten we constateren dat dit project nog lang niet voltooid is. Sterker nog, het concept Verlichting wordt in ons publieke debat vaak misbruikt. Het wordt selectief ingezet om vermeende superioriteit van de één boven de ander aan te tonen. Verworvenheden van de Verlichting staan onder druk: de overtuiging dat alle mensen gelijkwaardig zijn, het internationale recht, mensenrechten. Wetenschap wordt verdacht gemaakt, kennis, feiten en inzicht najagen weggezet als een zwaktebod. Misplaatste trots, rancune en xenofobie zijn geaccepteerde drijfveren van bestuurlijk handelen geworden. Zoals ik al zei: het project van verlichting is nog lang niet voltooid. Kritisch blijven kijken blijft daarbij essentieel. Ook naar wat achter ons ligt. Want Amsterdam, de kraamkamer van de Verlichting was in de tijd van Spinoza (17e eeuw) ook een centrum van waaruit op grote schaal internationale mensenhandel en uitbuiting werd georganiseerd. Laten we dat niet vergeten. Laten we de Verlichting niet als pronkstuk in onze vitrinekast zien, maar als een opdracht.

De wereld staat voor immense vraagstukken: klimaatverandering, de internationale rechtsorde, overweldigende technologische ontwikkelingen. Het is begrijpelijk dat mensen verlangen naar houvast en zekerheid. Maar laten we ons niet laten verleiden door valse zekerheden en valse romantiek. Laten we vasthouden aan de overtuiging dat vooruitgang – hoe moeilijk ook – altijd binnen handbereik is, zolang we ons blijven richten op rede, redelijkheid en verdraagzaamheid.

Ik hoop dan ook vurig dat Amsterdam opnieuw de kraamkamer kan zijn van een nieuwe Verlichtingsgolf.

Een beweging van moedige mensen die tegen de stroom in durven gaan.

Van nieuwe ideeën, die, als sterren in een donkere nacht, de weg wijzen naar een betere toekomst.

Deze avond is alvast een goed begin.

Dankuwel.

Marjolein in Maarten!